‘Dat zal nooit gebeuren in Nederland’, ‘Zo ver komt het hier niet’; zeggen veel mensen om zorgen over verlies van vrijheid en rechten door het coronabeleid te sussen. Maar heeft de ervaring niet geleerd dat zulke dingen sneller gaan dan je denkt?
Er zijn waardevolle lessen te trekken uit de coronacrisis. Dat we moeten ophouden om voor 30 euro naar Bali te vliegen bijvoorbeeld. Dat thuiswerken niet het probleem is dat heel veel werkgevers daar vaak van maakten. Dat we beter moeten letten op wat we eten en drinken en meer moeten bewegen, omdat we door onze leefstijl van de afgelopen jaren meer risico lopen om ziek te worden. En dat je een goede relatie hebt als je na een lockdown nog in hetzelfde bed slaapt. Allemaal heel belangrijke dingen om te weten. Maar wat ik de afgelopen maanden vooral geleerd heb is iets anders. De belangrijkste lessen die ik geleerd heb zijn hoe snel mensen geconditioneerd raken en hoe makkelijk het is om ze te verdelen. Terwijl ik in veronderstelling was dat we dat allemaal wel wisten. Tenslotte hebben we die les nog niet zolang geleden al geleerd. 75 Jaar geleden om precies te zijn.
Gedrag is cruciaal
De vergelijking trekken tussen de Tweede Wereld Oorlog en de coronacrisis is als vloeken in de kerk: absoluut verboden. Toch ga ik het nu doen. Niet vanwege de lockdowns, of de dreigende avondklok en zelfs niet vanwege de vrijheden die ons zijn afgenomen. Maar vanwege ons gedrag. Mark Rutte heeft namelijk een punt: ons gedrag is cruciaal. Alleen niet op de manier die hij bedoelt. Veel mensen vragen zich af hoe het in WO2 toch zover heeft kunnen komen. Hoe het mogelijk was dat er zulke gruweldaden plaatsvonden en dat hele bevolkingsgroepen werden gedemoniseerd en uitgemoord. De coronacrisis is het antwoord op die vraag: omdat mensen zich bijzonder eenvoudig laten conditioneren. De afgelopen maanden heb ik met verbijstering aangezien hoe mensen zich geruisloos voegden naar een regime, zonder daar vraagtekens of kanttekeningen bij te stellen. Hoe ze zich in een keurslijf lieten stoppen, netjes in de pas gingen lopen en in een narratief gingen geloven dat hen van hogerhand was opgelegd. En daarnaast: hoe zij mensen die dat niet, niet helemaal, of in hun ogen niet goed genoeg deden, mensen die anders dachten, iets anders vonden, anders waren, bestempelden als ‘verkeerd’ en ‘gevaarlijk’, omdat hen van hogerhand werd verteld dat deze mensen een bedreiging vormen voor de maatschappij. Plotseling realiseerde ik mij dat dit dus is waarom de Tweede Wereld Oorlog, en zoveel andere oorlogen, hebben kunnen gebeuren. En dat de geschiedenis zich keer op keer herhaalt, omdat de mens kennelijk stommer is dan de spreekwoordelijke ezel en zich wel degelijk twee (of drie, of zes, of tien) keer aan dezelfde steen stoot.
Dictatoriaal regime
Omdat de ‘Führer’ roept dat het de schuld is van de ‘ongehoorzame burger’ die zich niet aan de regels houdt dat we in deze crisis zitten, keren mensen zich massaal tegen hen die het wagen een kritisch geluid te laten horen. Mensen in onzekerheid en doodsangst zoeken namelijk graag zowel een sterke leider die ze aan de hand neemt, als een schuldige om hun angsten op te botvieren, en samen vormt dat een perfecte combinatie voor een dictatoriaal regime. Nog niet eens een jaar geleden hadden we het idee dat we ons een groot aantal vrijheden en grondrechten zonder blikken of blozen zouden laten afnemen volstrekt idioot gevonden. Toch is het gebeurd, bijna ongemerkt en zonder dat we ons daartegen echt verzet hebben. 75 Jaar geleden riepen we dat we ons nooit meer zo tegen elkaar zouden laten opzetten. Dat we nooit meer een bepaalde groep in de bevolking zouden uitroepen tot staatsgevaar en die zouden demoniseren. Toch is dat gebeurd. We zouden nooit meer mensen brandmerken zodat iedereen de ‘slechten’ van de ‘goeden’ in een oogopslag van elkaar zou kunnen onderscheiden. Toch zijn we hard op weg dat te laten gebeuren door de op handen zijnde functionele vaccinatieplicht. ‘Wir haben es nicht gewußt’ riep men 75 jaar geleden. Maar nu weten we het wel, toch? Of hebben we dus echt niks geleerd?
Opnieuw opgesloten
Nog steeds hoor ik mensen roepen ‘zover komt het niet’ en ‘maar dát gebeurt hier niet’. Veelal mensen die zeven maanden geleden hetzelfde riepen over dingen die nu onze realiteit zijn geworden. Of je nu voor of tegen het coronabeleid bent, het grootste gevaar is volgens mij dus juíst dat: de neiging van de mens om zich te conformeren en vervolgens alles te verwerpen en veroordelen dat niet conform die norm is. Dat is enger en potentieel aanzienlijk dodelijker dan dat virus zelf. Dat is wat geleid heeft tot wat we 75 jaar geleden zwoeren nooit meer te laten gebeuren. Natuurlijk, de meesten van ons hebben WO2 nooit meegemaakt, maar juist in de vergetelheid schuilt misschien wel het grootste risico van onze tijd. Wat we vergeten zijn doet niet langer pijn. En hoewel pijn niet fijn is, herinnert het ons wel aan wat er mis is. Aan wat we niet willen en aan wat we moeten doen om ervoor te zorgen dat het over gaat. Ook al draag je niet de littekens van 75 jaar geleden, dat betekent niet dat de wond van toen niet opnieuw opengereten kan worden. Na 75 jaar vrijheid dreigen we nu opnieuw opgesloten te raken. Niet omdat we thuis moeten blijven, maar omdat de kaders waarbinnen we ons in ons eigen hoofd bewegen opnieuw steeds kleiner worden gemaakt door een verhaal dat ons wordt verteld, zonder dat we zelf het boek hebben kunnen lezen. En dat klinkt nu misschien als een goed verhaal, maar het zou mij niet verbazen als de mensen die over 75 jaar de geschiedenisboeken lezen, zich afvragen hoe het in hemelsnaam ooit zo ver heeft kunnen komen.